Buddhist and IT (Tuta): หัวใจพระพุทธศาสนากับอริยสัจจ์ ๔

สุนันทา กริชไกรวรรณ[๑]

หัวใจพระพุทธศาสนา

พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร หัวใจพระพุทธศาสนาคืออะไร เป็นคำถามที่ได้ยิน เสมอทั้ง ในหมู่ของผู้ปฏิบัติธรรมและผู้ศึกษาพระพุทธศาสนา คำตอบอาจได้รับ แตก ต่างกันไปตามฐานความรู้และจุดมุ่งหมายของผู้ตอบในขณะนั้น ๆ ความ สำคัญ จึงอยู่ที่ว่า เมื่อทราบแล้วมีความเปลี่ยนแปลงอะไรในตัวผู้ถามและผู้ตอบหรือไม่ คำว่า “หัวใจพระพุทธศาสนา” สื่อถึงชีวิตของพระพุทธศาสนา เพราะเมื่อมีหัวใจก็ย่อม มีชีวิต เมื่อไร้หัวใจก็ไร้ชีวิต พระพุทธศาสนาที่มีชีวิตก็คือพระพุทธศาสนาที่อยู่กับชีวิต ของพุทธบริษัทอย่างมีความหมาย มิใช่อยู่อย่างไรความหมาย มิใช่เป็นเพียงตัว หนังสือที่ไร้ชีวิต หรือเป็นเพียงข้อความที่บอกเล่าสืบต่อกันมา

ชีวิตจึงเป็นสิ่งที่เชื่อมโยงกับพระพุทธศาสนาอย่างเป็นเรื่องเดียวกัน เพราะชีวิตคือธรรมชาติอย่างหนึ่งที่มีความไม่เที่ยง เป็นทุกข์และเป็นอนัตตา ธรรมชาตินี้คือสิ่งที่พระพุทธเจ้าค้นพบและนำมาแสดง ดังที่พุทธพจน์ในธรรมนิยามสูตรว่า “อุปปาทา วา ภิกฺขเว ตถาคตานัง อนุปฺทา วา ตถาคตานัง ฐิตา ว สา ธาตุ ธัมมัฏฐิตตา ธัมมนิยามตา...ตัง ตถาคโต อภิสัมพุชฌติ อภิสเมติ อภิสัมพุชฺฌิตวา อภิสเมตวา อาจิกขติ เทเสติ ปัญฺญเปติ ปัฏฐเปติ วิรติ วภชติ อุตฺตานีกโรติ[๒] ” แปลความว่า ดูกรภิกษุทั้งหลาย ไม่ว่าตถาคตจะอุบัติขึ้นหรือไม่ก็ตาม ธาตุนั้นเขาตั้งอยู่แล้ว เพราะเป็นของตั้งมั่นแห่งธรรม เพราะเป็นกฎธรรมชาติ...พระตถาคตเจ้าได้ตรัสรู้ ตรวจสอบ ครั้นตรัสรู้และตรวจสอบแล้ว จึงเปิดเผย จำแนก แสดง บัญญัติและทำให้เข้าใจง่าย เพื่อประโยชน์อะไร ก็เพื่อให้รู้จักชีวิตและบริหารชีวิตนี้ให้ดี ไม่ให้เป็นทุกข์ หลวงพ่อพุทธทาสได้กล่าวย้ำเสมอว่า ทุกข์นี้เกิดจากการเข้าไปยึดขันธ์ว่า เป็น อัตตา เป็นตัวกู ของกู พระพุทธศาสนาก็คือการปฏิบัติเพื่อให้พ้นทุกข์คือการเข้าไปยึดมั่นถือมั่นในขันธ์นี่เอง ประเด็นจึงอยู่ที่ว่า แล้วจะปฏิบัติอย่างไรจึงจะพ้นจากทุกข์ จุดนี้เองจึงเกี่ยวกับหลักธรรมสำคัญในพระพุทธศาสนา ได้แก่ อริยสัจ ๔ อาจกล่าวได้ว่า วันอาสาฬหบูชาจึงเป็นวันที่พระพุทธเจ้าแสดงธรรมคือ วิธีการหลุดพ้นจากทุกข์นั่นเอง

อริยสัจ ๔

อริยสัจแปลว่า “ความจริงอันประเสริฐหรือความจริงของพระอริยบุคคล” หมายความว่า ถ้าผู้ใดสามารถรู้อริยสัจ ๔ ด้วยปัญญา ผู้นั้นก็จะเป็นพระอริยบุคคลและที่ทำให้เป็นผู้ประเสริฐนั้นก็เพราะ ในขณะที่รู้ อริยสัจ ๔ กิเลสทั้งหลายก็ถูกทำลายหายไปจากจิตของผู้นั้นด้วย ทำให้จิตมีสภาพใสสะอาด บริสุทธิ์ พ้นจากสภาพสามัญชนกลายเป็นพระอริยบุคคลหรือเป็นบุคคลที่ประเสริฐ อริยสัจดังกล่าวนี้ พระโพธิสัตว์สิทธัตถะ หรือสิทธัตถะดาบสทรงเป็นผู้ค้นพบหรือได้ตรัสรู้เป็นบุคคลแรกในโลกจึงทำให้พระองค์กลายเป็นพระพุทธเจ้า หรือเป็นบุคคลผู้ประเสริฐกว่าเทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย อริยสัจ ๔ ประกอบไปด้วยสัจธรรมดังนี้

๑. ทุกขอริยสัจ พระพุทธเจ้าเห็นว่า ปัญหาพื้นฐานของโลกนี้คือ ทุกข์ ทุกชีวิตเกิดมาในโลกนี้ล้วนมีปัญหา มีทั้งปัญหาสากลเช่น การเกิดต้องดิ้นรนหาปัจจัย เพื่อตอบสนองความต้องการทางกายทางใจ การแก่ ไม่ว่าแก่ขึ้นหรือแก่ลง การเจ็บไข้ได้ป่วย ความกลัวตาย ความคับแค้นใจคับข้องใจ การได้การพบกับสิ่งที่เราไม่ชอบ ไม่รัก ไม่ต้องการ สิ่งที่เราเกลียดกลัว การพลัดพราก สูญเสียสิ่งที่รักที่ชอบ การปรารถนาสิ่งใดแล้วไม่ได้สิ่งนั้นทุกอย่างที่กล่าวล้วนเป็นทุกข์ และปัญหาเล็กๆ น้อยๆ สรุปแล้วทุกข์เป็นตัวปัญหา ดั้งนั้นต้องทำให้รู้ (ปริญเญยยธรรม)

๒. สมุทัย สาเหตุของปัญหา หรือ เหตุแห่งทุกข์ ปัญหามีสาเหตุ มิใช่เกิดขึ้นมาโดยความบังเอิญแต่เป็นเพราะเรามองไม่เห็นไม่เข้าใจปัจจัยของปัญหา จึงคิดว่าปัญหานั้นเกิดขึ้นโดยบังเอิญ สาเหตุสำคัญได้แก่ อนิจจัง คือความไม่เที่ยง สังขารทั้งหลายที่ประกอบด้วย ธาตุต่างๆมารวมกันย่อม ไม่เสถียร ต้องเสื่อมสลายหรือเปลี่ยนแปลงไปเป็นธรรมดา กลไกของธรรมชาติสร้างให้คนเรา เพลิดเพลินในอารมณ์ จนเกิดอุปาทานยึดติดสิ่งต่างๆเหล่านั้น เป็น อัตตา เป็นตัวกูของกู เกิดกิเลส ความโลภ ความโกรธ ความหลง เกิดตัณหา ความทะยานอยาก จึงเป็นทุกข์ การแก้ปัญหาคือต้องแก้ที่สาเหตุต่างๆเหล่านี้ ดังนั้นต้องกำหนดละ (ปหาตัพพธรรม)

๓. นิโรธ มนุษย์สามารถแก้ปัญหาได้ด้วยตนเอง เนื่องจากปัญหาทุกปัญหาย่อมมีสาเหตุ การแก้ปัญหาได้ต้องสืบสาวหาสาเหตุให้พบ แล้วแก้ปัญหาที่สาเหตุนั้น พระพุทธศาสนาสอนไว้ว่า มนุษย์มีศักยภาพหรือความสามารถเพียงพอที่จะแก้ปัญหาให้ลุล่วงไปได้ด้วยตัวมนุษย์เองโดยมิต้องพึ่งพา ผีสางเทวดาหรืออำนาจ สิ่งศักดิ์สิทธิ์ใด ๆ มาดลบันดาล จึงต้องกำหนดสภาวะที่เป็นเป้าหมายสูงสุดที่ต้องบรรลุ เพื่อพ้นจากปัญหาอันได้แก่ความทุกข์ทั้งหลายทั้งปวง เป็นสภาวะของการดับทุกข์โดยสิ้นเชิงไม่เกิดทุกข์อีก ดังนั้นต้องทำให้แจ้ง (สัจฉิกาตัพพธรรม)

๔. มรรค แนวทางปฏิบัติ เพื่อบรรลุเป้าหมาย การพ้นทุกข์ ประกอบด้วย กิจกรรมที่ต้องปฏิบัติกาย ปฏิบัติใจทั้งสิ้น 8 กิจกรรมด้วยกัน เริ่มตั้งแต่การศึกษาหาความรู้ ความเข้าใจ จนเกิดความเห็นชอบ หรือ สัมมาทิฐิ ปฏิบัติเรื่อยไป จนถึงการเจริญสมาธิ วิปัสสนา ตามแนวทางที่ถูกต้องเป็นสัมมาสมาธิการแก้ปัญหานั้น ต้องใช้ปัญญาและความเพียร (มรรค) ในการแก้ปัญหา จำเป็นต้องใช้ปัญญา (ความรู้) และวิริยะ (ความเพียร) อย่างเกื้อหนุนกัน จึงสามารถแก้ปัญหาให้ลุล่วงไปได้ กล่าวคือ จะต้องรู้ว่าอะไรคือปัญหามีสาเหตุมาจากอะไร มีหนทางแก้หรือไม่ จะแก้อย่างไร จะแก้อย่างไร เมื่อรู้แล้วจึงลงมือแก้ไขปัญหานั้นด้วยความเพียรพยายามอย่างต่อเนื่อง ดังนั้นต้องเจริญภาวนา (ภาเวตัพพธรรม)

อริยสัจ ๔ คือการวิจัย

พระพุทธศาสนาเป็นศาสนาที่มีความเป็นวิทยาศาสตร์ คือมีเหตุและผล และมีความน่าเชื่อกระบวนการของอริยสัจ คือ กระบวนการทางวิทยาศาสตร์ ได้แก่ เกิดปัญหา หาสาเหตุของปัญหา ตั้ง สมมติฐาน และทดลอง กระบวนการนี้พระโพธิสัตว์สิทธัตถะ หรือสิทธัตถะดาบสได้ดำเนินการมาก่อน เหตุเกิดเมื่อ ๗ ปีก่อนพุทธกาล เมื่อพระองค์ทอดพระเนตรเห็นเทวทูตทั้ง ๔ อีกคือ แก่ เจ็บ ตาย และสมณะ ซึ่งทำให้พระองค์ทรงฉุกคิดได้ว่า ถ้าไม่แก่ ไม่เจ็บ ไม่ตายได้หรือไม่ และอย่างไร

พระสิทธัตถะโพธิสัตว์ก็ทรงเริ่มทำการวิจัย โดยพระองค์เองเป็นนักวิจัย สถานที่ต่างๆเป็นเหมือนห้องทดลองให้ทำการวิจัยในการค้นคว้าหาเหตุผล หาคำตอบที่แท้จริง ซึ่งเป็นจุดเริ่มต้นของกระบวนการวิจัยที่พระองค์ได้ทรงกระทำ เริ่มตั้งแต่แสวงคำตอบกับพระอาจารย์ที่ดีที่สุดในชมพูทวีป ณ ตอนนั้น พระองค์เรียนจนจบทุกหลักสูตรก็ยังไม่สามารถตอบคำถามของพระองค์เองได้เหมือนนักเรียนได้เรียนตามที่อาจารย์สอนแล้วก็ยังไม่สามารถตอบโจทย์สมมติฐานในการวิจัยที่ได้ตั้งขึ้นไว้ได้ ได้ทรงทดลองทำทุกขกิริยาอยู่อีกหลายปี ในที่สุดทรงพิจารณาเห็นว่าเป็นการประกอบความเหน็จเหนื่อยต่อตนเองเปล่าๆ ไม่เป็นประโยชน์เลย เพราะทุกขเวทนาแห่งร่างกายอย่างมากเช่นนั้นกลับทำให้ใจมัวไปนึกถึงแต่ความไม่สบายและเมื่อยเจ็บ ไม่สามารถกระทำใจให้แน่วแน่ในทางสมาธิอันเป็นต้นแห่งฌานทั้งปวงได้ และในทางตรงข้าม ถ้าเสวยกามบริโภคก็ได้ทรงทราบแน่ชัดแล้วว่าเป็นข้าสึกแก่ความสงบเพราะเมื่อสิ่งใดทำให้เพลิด เพลินก็เป็นบ่วงอันคล้องและผูกมัดไว้ มิให้เจริญในทางสมาธิได้ จะเห็นได้ว่าความเพียรพยายามในการหาคำตอบเป็นคุณสมบัติเบื้องต้นของนักวิจัยที่ดีถึงแม้ว่าผลจากการทดลองที่ได้นั้นจะประสบกับความล้มเหลวก็ตาม

เมื่อทรงเห็นดังนี้ก็ทรงเลือกที่จะดำเนินทางสายกลาง ได้ทรงพิจารณาต้นเหตุแห่งทุกข์เห็นว่า ความแก่ ความตาย เป็นทุกข์ที่ต้องการหลุดพ้น ทรงเห็นว่าเพราะมีความเกิดเป็นปัจจัย มีอุปทานเป็นความยึดถือซึ่งเกิดจากตัณหา ที่มีตัณหาก็เพราะมีเวทนาคือสุข ทุกข์ ไม่ใช่สุข ไม่ใช่ทุกข์ และเวทนาเกิดขึ้นได้เพราะผัสสะซึ่งเป็นสิ่งที่ก่อให้เกิดสุขเวทนาและทุกขเวทนา ก็เนื่องมาจากอายตนะ ๖ ที่เป็นนามรูป วิญญาณ สังขารเพราะมีอวิชชาเป็นต้นเหตุ ร่างกายมนุษย์ประกอบไปด้วยธาตุ คือดิน น้ำ ลม ไฟ รวมกันเป็นรูปกายและวิญญาณธาตุซึ่งเป็นธาตุรู้ เป็นความรู้ที่แสดงออกมาทาง ตา หู จมูก ลิ้น กายและใจ โดยมีสัญญาหรือความจำเป็นตัวประสานทำให้ความเป็นมนุษย์สมบูรณ์ แต่การเป็นธาตุรู้นั้นยังประกอบไปด้วยกิเลสหรืออวิชชาเป็นความรู้ไม่ถูกตามจริง ดังนั้นอวิชชาจึงเป็นต้นเหตุให้เกิดสังขาร เมื่อสังขารเกิดขึ้น วิญญาณความรู้สึกก็เกิดต่อเนื่องกันไป เมื่อวิญญาณเกิดจากสังขาร นามคือ เวทนา สัญญา สังขารซึ่งต่อเนื่องมากับวิญญาณและรูปคือร่างกาย ซึ่งทั้งหมดนี้ก็คือขันธ์ ๕ ที่พร้อมจะปฏิบัติตามอายตะทั้ง ๖ คือ ตามีหน้าที่เห็น หูมีหน้าที่ได้ยิน จมูกมีหน้าที่ได้กลิ่น ลิ้นมีหน้าที่รู้รส กายก็มีหน้าที่รู้สึก ใจก็มีหน้าที่คิดประกอบกันไป ก็เกิดผัสสะหรือสิ่งที่บอกถึงความที่มากระทบว่ามีสุข ทุกข์ ก็เกิดเป็นเวทนาที่มีอวิชชาเป็นตัวทำให้เกิดตัณหาซึ่งไม่คงที่เกิดขึ้นมาแล้วก็ดับไปจึงเกิดอุปาทานความยึดมั่นถือมั่นทำให้เกิดภพ เกิดชาติ ชรา มรณะก็เกิดต่อกันมาไม่รู้จักจบจักสิ้น เมื่อพระองค์รู้แจ้งเห็นจริงดังกล่างจึงเป็นทางที่นำพระองค์ไปสู่ความตรัสรู้

ในที่สุดพระองค์ทรงประกาศอริยสัจ ๔ ซึ่งพระองค์ตรัสรู้แล้วในเมื่อทรงเว้นทางสุดโต่งทั้งสองและทรงดำเนินไปในทางสายกลางที่มีองค์ประกอบกันอยู่ ๘ ประการซึ่งเป็นข้อปฏิบัติให้ถึงความดับทุกข์อย่างแท้จริงคือ สัมมาทิฏฐิ ความเห็นชอบ, สัมมาสังกัปปะ ความดำริชอบ, สัมมาวาจา เจรจาชอบ, สัมมากัมมันตะ การงานชอบ, สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชีวิตชอบ, สัมมาวายามะ เพียรพยายามชอบ, สัมมาสติ ความระลึกชอบ, สัมมาสมาธิ ความตั้งใจชอบ ดังนั้นอริยสัจ ๔ เปรียบเสมือนหลักแห่งการวิจัยและพระองค์เป็นนักวิจัยผู้ยิ่งใหญ่ผู้ทดลองปฏิบัติด้วยตนเองทุกขั้นตอนกระบวนความและผลของการวิจัยแห่งการตรัสรู้สามารถพิสูจน์ได้ว่าเป็นความจริงนำไปปฏิบัติได้ดังใน ธัมมจักกัปปวัตนสูตรซึ่งพระพุทธเจ้าทรงสอนแก่ปัญจวัคคีย์ทั้ง ๕ ว่า พระโกณฑัญญะได้ดวงตาเห็นธรรมก่อน ด้วยเหตุนี้พระพุทธเจ้าจึงตรัสว่า “อัญญาสิ วะตะ โภ โกณทัญโญ อัญญาสิ วะตะ โภ โกณทัญโญ” หมายถึง โกณทัญญะผู้เจริญได้รู้แล้วหนอ โกณทัญญะได้รู้แล้วหนอ

แนวทางปฏิบัติกับอริยสัจ ๔

การจะดับกิเลสได้ถึงความเป็นพระอริยบุคคลนั้นต้องเป็นเรื่องของปัญญาอย่างแท้จริง การรู้ความจริงในอริยสัจ ๔ ก็เป็นเรื่องปัญญาเช่นกัน การจะดับกิเลสได้ก็ต้องใช้ปัญญาและเข้าใจอริยสัจ ๔ อย่างถูกต้อง ซึ่งปัญญาในการรู้ความจริงอันประเสริฐตามความเป็นจริงมี ๓ คือ สัจจญาณ กิจญาณ และกตญาณ

สัจจญาณ เป็นปัญญาที่รู้ความจริงในอริยสัจ ๔ โดยรู้ว่านี้เป็นทุกข์ นี้เหตุแห่งทุกข์ นี้การดับทุกข์ และนี้คือหนทางนำไปสู่ความดับทุกข์ ความรู้ความจริงทั้ง ๔ นี้ เป็นสัจธรรมอันประเสริฐ ต้องรู้ด้วยปัญญา เช่นการรู้ทุกข์ คือสภาพธรรมที่มีจริงในขณะนี้ที่เกิดขึ้นและดับไป ความเข้าใจสภาพธรรมตามความเป็นจริงเริ่มต้นจากการศึกษาในขั้นปริยัติ ความรู้ความเข้าใจที่ถูกต้องว่านามธรรมและรูปธรรมเท่านั้นเป็นสิ่งที่มีจริง และเป็นสภาพธรรมที่เป็นอนัตตา หาใช่สัตว์ บุคคล ตัวตนไม่เป็นสัจจญาณในขั้นปริยัติ จนกว่าสติปัฏฐานเริ่มเกิด ความรู้ในลักษณะของนามธรรมรูปธรรมที่กำลังปรากฏ ค่อยๆ รู้เพิ่มขึ้นจนเป็นปัญญาที่สมบูรณ์เป็นวิปัสสนาญาณเป็นการประจักษ์แจ้งนามรูปที่แยกขาดจากกัน รู้ว่าเป็นเพียงนามรูปเท่านั้น ที่เป็นอนัตตา

กิจญาญ เป็นปัญญาที่รู้หน้าที่ กิจที่ควรทำในอริยสัจ ๔ คือรู้ว่าทุกขสัจเป็นสภาพที่ควรกำหนดรู้ สมุทัยสัจเป็นสภาพที่ควรละ นิโรธสัจจ์เป็นสภาพที่ควรกระทำให้แจ้ง มรรคสัจจ์เป็นสภาพที่ควรเจริญ ขณะที่สติปัฏฐานเกิดเป็นการเริ่มต้นของกิจจญาณ คือปัญญาเริ่มทำกิจรู้สภาพธรรมตามความเป็นจริงซึ่งเป็นทุกขสัจ และละสมุทัยชั่วขณะจนกว่าวิปัสสญาณและมรรคจิตจะเกิดจึงเป็นการกระทำนิโรธสัจให้แจ้งเป็นการอบรมมรรคสัจที่สมบูรณ์

กตญาณเป็นปัญญาที่รู้แจ้งในกิจ ที่ได้ทำแล้วในอริยสัจ ๔ ตามความเป็นจริง อันหมายถึงการบรรลุธรรมดับกิเลสได้นั่นเอง

ในขณะมนุษย์ปุถุชนอย่างเราก็สามารถนำหลักธรรมอริยสัจ ๔ ที่พระพุทธองค์ได้ทรงบัญญัติไว้นำมาปฏิบัติได้โดยต้องรู้ว่า

ทุกข์ เป็นสภาพที่ทนอยู่ได้ยากเพราะมันคือความทุกข์เป็นความจริงประการแรกที่ว่า มนุษย์เกิดมาแล้ว ย่อมต้องประสบกับทุกข์ ไม่ว่าจะทุกข์ทางกาย เช่น โรคภัยไข้เจ็บ ความแก่ชรา ฯลฯ หรือทุกข์ทางใจ เช่น ความเศร้ามัวหมองของจิตที่เกิดจากกิเลสและนิวรณ์ทั้งหลาย วิธีปฏิบัติเพื่อนำสัจธรรมไปดับทุกข์ ซึ่งเป็นขั้นตอนแรกแห่งการดับทุกข์ตามหลักอริยสัจได้นั้นเราต้องมองเห็นทุกข์ รู้เสียก่อนว่าตอนนี้เรากำลังประสบกับทุกข์เรื่องอะไร ต้องใช้สติยอมรับว่า ทุกข์เป็นเรื่องธรรมดาที่เกิดขึ้นได้ การที่ไปมัวโทษสิ่งต่างๆ รอบตัวหรือไปโวยวายอาละวาดกับใครหรือสิ่งใดก็ไม่สามารถช่วยขับไล่ทุกข์ได้ รังแต่จะเป็นการทำให้ใจร้อนรนยิ่งขึ้น ทำให้ทุกข์ที่ประสบอยู่ขยายขนาดยิ่งขึ้น ดังนั้นในขั้นตอนแรกแห่งการดับทุกข์อย่างมีเหตุและผล คือ เราต้องคุมสติให้ดี เข้าใจตามหลักความจริงว่า “ทุกข์ ย่อมเกิดขึ้นได้” เราต้องทำใจยอมรับมันอย่างตรงไปตรงมา กล้าเผชิญหน้ากับปัญหา และไม่หลอกตัวเองหรือหาทางหนีปัญหา ต้องรู้ว่านี่คือทุกข์

สมุทัย เป็นสาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ ซึ่งตัวการสำคัญที่ทำให้เกิดทุกข์ คือสิ่งที่เรียกว่า ตัณหา 3 ประเภทประกอบไปด้วย กามตัณหา ซึ่งก็คือความทะยานอยากในความชอบต่าง ๆ, ภวตัณหา ซึ่งก็คือความทะยานอยากที่จะเป็นสิ่งนั้นสิ่งนี้ และ วิภวตัณหา คือ ความไม่อยากได้สิ่งนั้นสิ่งนี้ ซึ่งตัณหาเหล่านี้ คือสภาวะที่เกิดต่อเนื่องมาจากตัวกิเลสทั้งหลาย เมื่อเราเกิดกิเลส (โลภะ โทสะ โมหะ) เราก็จะเกิดความอยากหรือไม่อยากที่ชัดเจนเป็นรูปเป็นร่าง วิธีปฏิบัติเพื่อนำสัจธรรมไปดับทุกข์นั้น หลังจากเรารู้จักตัวทุกข์แล้ว ขั้นต่อมาก็คือ เราต้องรู้ให้ถึงสาเหตุแห่งทุกข์ ว่ามันมีที่มาจากไหน ตอนที่เรากำลังเป็นทุกข์นั้นเราทุกข์เพราะอะไร เช่น ทุกข์เพราะความอยากได้ ซึ่งเป็นกิเลสประเภทโลภะ หรือทุกข์เพราะความโกรธเกลียด ซึ่งเป็นกิเลสประเภทโทสะ พอเราได้เห็นถึงสาเหตุก็จะสามารถทำการยุติมันได้อย่างตรงจุดเปรียบเสมือนได้รับยารักษาที่ตรงกับโรคจากหมอผู้เชียวชาญและวิเคราะห์โรคได้ตรงจุด จึงเป็นการทำให้ละ

นิโรธ เป็นการดับทุกข์ เป็นการลงมือยุติตัณหาทั้ง ๓ นั้นให้หมดไป ถือเป็นขั้นตอนจัดการกับอารมณ์ความรู้สึกอันเป็นทุกข์ อันร้อนรนของเรา โดยการลงมือดับตัณหาทั้งหมด เปรียบได้กับถ้าทุกข์เป็นไฟ นิโรธก็คือขั้นตอนการทำให้ไฟนั้นดับลง ถ้าสามารถดับได้ถึงขั้นเป็นไฟสิ้นเชื้อได้จะยิ่งดีที่สุด สำหรับการใช้นิโรธเพื่อดับตัณหานั้น มีแนวทางที่เราสามารถนำไปปรับใช้เพื่อจัดการกับตัวตัณหาได้โดย

๑. วิกขัมภนนิโรธ คือ การดับด้วยการข่ม ซึ่งสามารถทำได้สำหรับผู้ที่ปฏิบัติฝึกฝนจิตใจมาดีในระดับหนึ่ง ก็จะสามารถทำใจให้อยู่เหมือนกิเลสตัณหาทั้งปวง มองว่ามันเป็นของธรรมดาที่เกิดมาแล้วย่อมดับไป

๒. ตทังคนิโรธ คือ การดับกิเลสตัณหาด้วยหลักธรรมอันเป็นคู่ปรับของมัน เช่นเมื่อเราเกิดโทสะ เราก็ต้องนึกถึงธรรมแห่งความอดทนอดกลั้น หรือขันติขึ้นมาเพื่อสงบระงับมัน

๓. สมุทเฉจนิโรธ คือ การดับกิเลสตัณหาด้วยการตัดขาด โดยใช้หลักทางสายกลางที่มีองค์ประกอบกันอยู่ ๘ ประการ หรือมรรคมีองค์ ๘ ดังได้กล่าวมาแล้วข้างต้นเป็นตัวจัดการ

๔. ปฏิปัสสัทธินิโรธ คือ การดับกิเลสตัณหาด้วยการสงบระงับ สามารถระงับกิเลสได้อย่างรวดเร็วได้จิตที่ฝึกปฏิบัติมาอย่างดีแล้ว

๕. นิสสรณะนิโรธ คือ การดับกิเลสโดยสิ้นเชิง และดับได้ต่อเนื่องตลอดไป ซึ่งก็คือการถึงขั้นนิพพาน มองทุกสิ่งที่เรื่องว่างหรืออนัตตา เป็นการดับกิเลสได้อย่างถาวร

วิธีใช้เพื่อนำไปดับทุกข์นั้น เมื่อเรารู้ทุกข์และเหตุแห่งทุกข์แล้วเราต้องหาทางระงับทุกข์ให้ดับก่อนถึงจะเริ่มแก้ปัญหาได้เพราะในขณะที่ใจเราร้อนรน อันเกิดจากไฟแห่งความทุกข์แผดเผา พลังสติปัญญาและความคิดก็จะอ่อนแรงหรืออาจไม่มีพลังเพียงพอที่จะทำอะไรได้ อีกทั้งการพยายามคิดหาทางออกเพื่อแก้ปัญหาท่ามกลางใจที่ยังมีไฟสุมทรวง ก็เปรียบได้กับการพยายามดับไฟด้วยการเป่าลม หรือการพยายามแก้ปัญหาด้วยใจที่ลนลาน จึงย่อมเป็นการยากที่เราจะสามารถจัดการแก้ปัญหาได้อย่างมีประสิทธิภาพ ซึ่งขั้นตอนแห่งการหาทางสงบจิตใจ หรือ ตั้งสติ เพื่อเรียกพลังแห่งปัญญาให้เกิดขึ้น เราจะได้ลงมือแก้ปัญหาได้ มองสาเหตุของปัญหา มองที่มาของตัวทุกข์ได้อย่างทะลุปรุโปร่ง อันจะส่งผลให้เราสามารถเอาชนะทุกข์ตัวนั้นได้อย่างเด็ดขาดที่สุด จึงเป็นการทำให้แจ้ง

มรรค เป็นแนวปฏิบัติที่นำไปสู่การดับทุกข์ หรือก็คือการลงมือแก้ปัญหา โดยการปฏิบัติสิ่งที่ถูกต้องเหมาะสำหรับการระงับทุกข์นั้นให้จบสิ้นไป ซึ่งเราจะกระทำสิ่งที่ถูกได้ก็ต่อเมื่อเราผ่านกระบวนการรู้ตนว่าทุกข์เรื่องอะไร (ทุกข์) รู้ว่าทุกข์เพราะอะไร (สมุทัย) และทำใจสงบ เปิดสมอง เรียกสติปัญญากลับมาเป็นเครื่องช่วยในการฝ่าฟันปัญหาพร้อมแล้ว (นิโรธ)

วิธีใช้เพื่อนำไปดับทุกข์ เป็นขั้นตอนแห่งการลงมือดับทุกข์ ชนะทุกข์ ซึ่งขอเพียงเรามีสติ มีความใจเย็นก็จะทำให้เราค่อยๆ เริ่มกระบวนการคิด ไตร่ตรอง วิเคราะห์ พิจารณาสิ่งต่างๆ ด้วยใจเป็นกลาง ตามความจริง และด้วยความคิดที่มุ่งหมายให้เกิดเรื่องในทางบวก ทางสร้างสรรค์ แล้วก็ค่อยๆ ประยุกต์ลงมือทำไป เช่น หากวันหนึ่งโทรศัพท์มือถือของเราเกิดหายไป แน่นอนว่าเราต้องทุกข์อย่างมาก และอาจเกิดอารมณ์ขุ่นมัว ไม่พอใจ เกิดความเศร้า หรือดีไม่ดีก็อาจเกิดกิเลสในเชิงโทสะ คิดว่ามีคนมาขโมยไป หรือไม่ก็เกิดโมหะ สับสน งงงันทำอะไรต่อไปไม่ถูก ดังนั้นเราต้องรีบดึงสติกลับมาและตั้งสติให้เร็วที่สุด ค่อยๆ นึกถึงสาเหตุว่าเราอาจไปทำหล่นไว้ที่ไหน หรือ เราควรไปแจ้งกับเจ้าหน้าที่เพื่อให้ช่วยตามหาหรือไม่ และอาจจะต้องเผื่อใจว่าเราอาจต้องซื้อโทรศัพท์เครื่องใหม่ ในกรณีที่หาไม่เจอระหว่างการดำเนินการแก้ปัญหานั้น เราก็ต้องระลึกถึงหลักแห่งมรรคมีองค์ ๘ ไว้เสมอ ว่าเราต้องทำสิ่งที่ถูก ไม่โวยวาย ไม่อารมณ์เสีย ไม่ขาดสติ และไม่หันไปทำสิ่งผิดเสียเอง (เช่น ไปขโมยมือถือหรือขโมยเงินคนอื่นมาซื้อมือถือใหม่ให้ตัวเอง) จุดสำคัญแห่งการเอาชนะความทุกข์นั้น คือ เราต้องมีสติ ต้องเรียกสติให้พร้อมเสมอ สติต้องมาก่อนสิ่งอื่นใด อย่าปล่อยให้ใจวุ่นวายสับสน ซึ่งหากจะถามว่าแล้วต้องทำอย่างไรถึงจะมีสติ เรื่องนี้ก็ต้องอยู่ที่ตัวเราเองว่าจะหมั่นฝึกฝนปฏิบัติเพื่อมีพลังแห่งสติมากน้อยแค่ไหน

ดังนั้นการจะเข้าถึงปัญญา ๓ พร้อมกับขั้นตอนของการดับทุกข์ตามที่กล่าวมาแล้วนั้นที่สำคัญต้องเริ่มจากการปฏิบัติธรรมในหนทางที่ถูกต้องด้วยความเพียร พยายามเหมือนดังที่พระพุทธเจ้าได้ทรงทำเป็นตัวอย่างให้เราดูแล้ว มีการพิสูจน์ตามหลักธรรมอริยสัจ ๔ ที่พระองค์ท่านตรัสรู้ว่าเป็นสิ่งประเสริฐ เป็นความจริงตามธรรมชาติที่มนุษย์ธรรมดาอย่างเราก็สามารถเข้าถึงหลักธรรมที่แท้จริงได้ ซึ่งได้พิสูจน์แล้วสามารถนำมาปฏิบัติได้ผลจริงดังที่กล่าวมาแล้ว

สรุปและข้อเสนอแนะ

การที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้ความจริงตามธรรมชาติที่มีอยู่แล้ว ทรงพบว่าความจริงของสิ่งทั้งหลายหรือกฎธรรมชาตินั้นเป็น อนิจจัง ไม่เที่ยง ไม่คงที่ เกิดแล้วดับเปลี่ยนแปลงอยู่ตลอดเวลาเป็นทุกขัง คงอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ และเป็นอนัตตา ไม่เป็นตัวตนของใครที่จะไปสั่งบังคับให้เป็นไปตามปรารถนาได้ซึ่งพระองค์ทรงสอนเรื่องไตรลักษณ์ ดังนั้นเราจึงสามารถนำพระพุทธเจ้ามาทรงเป็นต้นแบบ โดยเป็นสรณะเป็นเครื่องเตือนใจให้ ระลึกว่าตัวเรานี้เป็นมนุษย์ผู้หนึ่ง พระพุทธเจ้าเมื่อก่อนที่จะทรงฝึก พระองค์ก็เป็น มนุษย์อย่างพวกเรานี้ เราจึงมีศักยภาพที่จะฝึกให้ประเสริฐอย่างพระพุทธเจ้าได้ พระพุทธเจ้าทรงเป็นผู้ประเสริฐเลิศสูงสุด ตรัสรู้สัจธรรม มีพระคุณสมบัติสมบูรณ์ทุกประการเพราะได้ทรงฝึกดังที่เรียกว่าทรงบำเพ็ญบารมีมากมายจนสมบูรณ์ ถ้าเราตั้ง ..."พุทธะ" ขึ้นมาเป็นแม่แบบว่าดูสิ มนุษย์ผู้ฝึกดีถึงที่สุดแล้ว พัฒนาดีแล้ว มี ปัญญารู้สัจธรรม บริสุทธิ์หลุดพ้น เป็นอิสระ อยู่เหนือโลกธรรม มีความสุข มีชีวิตที่ดีงาม มีคุณธรรม ความดีงามที่สมบูรณ์ เป็นที่พึ่งของขาวโลก เลิศประเสริฐขนาดนี้ พอ ระลึกได้อย่างนี้ก็เกิดศรัทธาที่เรียกว่า ตถาคตโพธิสัทธา คือ เชื่อในปัญญาตรัสรู้ของ พระพุทธเจ้าซึ่งมีความหมายต่อไปอีกว่าเชื่อในปัญญาที่ทำให้มนุษย์กลายเป็นพุทธะ เพราะฉะนั้นเราจึงควรถือเอาพระพุทธเจ้าเป็นสรณะนั้น เป็นสิ่งที่ประเสริฐควรนำมาเป็นต้นแบบของการปฏิบัติ ดังบทสรรเสริฐพระธรรมคุณที่ว่า

“พระธรรม เป็นสิ่งที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ดีแล้ว เป็นสิ่งที่ผู้ศึกษาและปฏิบัติ พึงเห็นได้ด้วยตนเอง เป็นสิ่งที่ปฏิบัติได้ และให้ผลได้ไม่จำกัดกาล เป็นสิ่งที่ควรกล่าวกะผู้อื่นว่าท่านจงมาดูเถิด เป็นสิ่งที่ควรน้อมเข้ามาใส่ตัว เป็นสิ่งที่ผู้รู้ พึงรู้ได้เฉพาะตน”

บรรณานุกรม

พระไตรปิฎก, อังคุตตรนิกาย ติกนิบาต เล่มที่ ๒๐ ข้อที่ ๕๗๖ หน้าที่ ๓๒๒ – ๓๓๓ ในพระไตรปิฎกภาษาไทย ฉบับหลวง ๒๕๑๔

พระพุทธเจ้าตรัสรู้อะไร, หอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญ, ISBN: 978-616-7574-09-7, พิมพ์ครั้งที่ ๑ พุทธ ชยันตี ๒๖๐๐ ปี ทรงตรัสรู้ธรรม มหกรรมลานโพธิ์ ตอนงานวัดลอยฟ้า พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๕๕ โดยหอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญ จำนวน ๕,๐๐๐ เล่ม, พิมพ์ที่ บริษัท คิงออฟแอดเวอร์ไทซิ่งแอนด์กราฟฟิค จำกัด

ความสำคัญของพระพุทธศาสนา : ทรูปลูกปัญญาดอทคอม, ๑๗ มิถุนายน ๒๕๕๗.

<http://www.trueplookpanya.com/new/cms_detail/knowledge/32-00/>. (17 June 2014).

หัวใจพุทธศาสนา ชีวิตคืออะไร อริยสัจสี่ - NovaBizz. ๑๗ มิถุนายน ๒๕๕๗.

จากที่กล่าวมาแล้วข้างต้นว่า มนุษย์อาจจะรู้ว่า สิ่งที่ตนเองคิดอยู่นั้นก่อให้เกิดทุกข์แต่ไม่รู้ว่าจะออกจากกองทุกข์นั้นได้อย่างไร หรือขณะที่กำลังขบคิดแก้ปัญหา แต่คิดเท่าไรก็คิดไม่ออก ก่อให้เกิดความสับสน และว้าวุ่นเป็นอย่างมาก เมื่อจิตเกิดความไม่สงบด้วยนิวรณ์ ๕ อันประกอบด้วย ความอยากมีอยากเป็นอยากได้ ความไม่อยากมีไม่อยากเป็นไม่อยากได้ การหมกมุ่นในกามตัณหา ความโกรธเกลียดอาฆาตแค้น ความเบื่อหน่ายเซ็งชีวิต ความฟุ้งซ่านสับสน และความลังเลสงสัยไม่แน่ใจ จิตจะไม่มีสมาธิ ไม่มีความสงบ สภาวะจิตเช่นนี้ นอกจากจะไม่ช่วยให้สถานการณ์ดีขึ้นแล้ว ยังจะทำให้เรายิ่งทุกข์และยิ่งแก้ไขปัญหาไม่ออกเหมือนเดิม หรืออาจจะมีปัญหอื่นตามมาอีก เป็นทวีคูณ ฉะนั้น วิธีการที่ดีที่สุดที่จะแก้ไขปัญหานี้คือ การหยุดคิดและให้ลืมปัญหา ลืมตัวเอง ลืมทุกสิ่งทุกอย่างไปชั่วขณะหนึ่ง โดยการสวดมนต์ หรือ ทำสมาธิโดย การจดจ่ออยู่กับลมหายใจ โดยไม่คิดเรื่องอื่น จิตจึงจะมีเริ่มมีพลัง สภาวะจิตนี้ เองจึงจะเหมาะแก่ การนำไปขบคิด เพื่อแก้ไขปัญหา เพื่อออกจากกองทุกข์ และเพื่อพัฒนาคุณภาพชีวิตให้ดีขึ้นต่อไปเรื่อย ๆ

การที่เรามีความอึดอัดโกรธเกลียดอยู่เป็นประจำ จะทำให้สุขภาพร่างกายเสื่อมโทรม และด้วยนิสัยโกรธง่ายนี้จะทำให้เราเป็นที่น่ารังเกียจต่อคนรอบข้าง การทำงานในยุคปัจจุบันจำเป็นจะต้องอาศัยการทำงานเป็นทีม หากเราไม่สามารถเข้ากับคนอื่นได้ แล้วเราจะประสบความสำเร็จและมีความสุขในชีวิตได้อย่างไร และที่สำคัญที่สุดคือ เมื่อเกิดความอึดอัดไม่สบายใจ ให้ลองย้อนกลับมาดูตัวเองบ้างว่า เรามีส่วนอะไรบ้างกับสิ่งต่าง ๆ ที่เกิดขึ้นเช่น การการทะเลาะเบาะแว้งที่เกิดขึ้น อาจเป็นเพราะเราพลั้งปากไปว่าอีกฝ่ายหรือเปล่า หรือเราพูดมากเกินไปจนอีกฝ่ายรู้ความลับและนำความลับดังกล่าวมาหักหลังจนเกิดเป็นเรื่องราวบานปลาย หรือเราอาจจะชอบทำเรื่องเล็กให้เป็นเรื่องใหญ่ นิดนึงก็ไม่ได้นิดนึงก็ไม่ยอม ไม่รู้จักปล่อยวาง เป็นต้น เมื่อมีความหงุดหงิดใจให้พิจารณาถึงสาเหตุ เพราะสิ่งต่าง ๆ ในโลกล้วนเกิดแต่เหตุ ซึ่งมักมี